తొలి కాంగ్రెసేతర ప్రధానమంత్రి..మొరార్జీ దేశాయ్!

భారతదేశానికి స్వాతంత్రం వచ్చాక స్వతంత్ర భారత ప్రప్రథమ ప్రధానమంత్రిగా పండిట్ జవహర్ లాల్ నెహ్రూ బాధ్యతలు చేపట్టగా.. నాటి నుంచి ప్రస్తుత ప్రధానమంత్రి నరేంద్ర మోదీ వరకు 14 మంది ఈ పీఠాన్ని అధిరోహించారు. కాగా 1977 మార్చి 24 నుంచి 1979  జులై 28 వరకు సుమారు 2 సంవత్సరాల 126 రోజులపాటు దేశ నాల్గవ ప్రధానమంత్రిగా కొనసాగిన మొరార్జీ దేశాయికి మాత్రం ఒక ప్రత్యేకత ఉంది. అదేంటంటే దేశ స్వాతంత్ర్యం తరువాత దాదాపు మూడు దశాబ్దాలపాటు ఏకచక్రాధిపత్యంగా పాలన కొనసాగించిన కాంగ్రెస్ పార్టీ ప్రభుత్వాన్ని గద్దె దింపి తొలి కాంగ్రెసేతర ప్రధానమంత్రిగా ఆయన బాధ్యతలు చేపట్టారు.

అంతేకాదు 81 సంవత్సరాల వయసులో ఆ పీఠాన్ని అధిరోహించిన తొలి వ్యక్తి కూడా ఆయనే. గాంధీ సిద్ధాంతాలకు అత్యంత ప్రభావితుడై భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ కార్యకలాపాల్లో పాల్గొన్నాడు.. పేద‌లు, బడుగుజీవుల జీవ‌న ప్రమాణాలు మెరుగవ్వనంతవరకు సామ్యవాదానికి అర్థం  ఉండ‌ద‌ని భావించిన ఆయన రైతులు, కౌలుదారుల క‌ష్టాలను తొల‌గించేలా అనేక అభ్యుద‌య‌ చ‌ట్టాల‌ను రూపొందించారు. అటువంటి పరిపాలనా దక్షత,  క్రమశిక్షణ కల్గిన వ్యక్తి మొరార్జీ దేశాయ్ రాజకీయ, పరిపాలనా విశేషాలను ఈరోజు ప్రత్యేకంగా తెలుసుకుందాం..

నేపథ్యం…

1896 ఫిబ్రవరి 29న ప్రస్తుతం గుజ‌రాత్‌లోని బల్సర్ జిల్లాలోని భ‌డేలీ గ్రామంలో జన్మించారు మొరార్జీ. తండ్రి సాధారణ గ్రామ ఉపాధ్యాయుడు రంఛోడ్ జీ దేశాయి. మొరార్జీ ప్రాథమిక విద్య ది కుండ్లా స్కూల్,(ఇప్పుడు జె వి మోడీ స్కూల్) సావర్ కుండ్లాలో, హై స్కూల్ విద్యా, బాయి ఆవా బాయి వల్సాడ్ లో ఆ తరువాత బొంబాయి విశ్వవిద్యాలయంలో కొనసాగింది. 15వ ఏటా మెట్రిక్యులేషన్ చదువుతున్న సమయంలో తండ్రి మరణించాడు. అనంతరం ఆయన కుటుంబ బాధ్యతలను చూసుకోవడం మొదలుపెట్టారు. 1911లో గజ్రాబెన్ ను వివాహమాడారు. పెళ్లి అనంతరం బొంబాయి లోని విల్సన్ కాలేజ్ లో సైన్స్ చదివేందుకు భావ్ నగర్ మహారాజా నుంచి స్కాలర్ షిప్ అందుకున్నాడు. అట్నుంచి గోకుల్ దాస్ తేజ్ పాల్ బోర్డింగ్ హౌస్ లో ఉచిత వసతి, భోజన సదుపాయం పొందాడు. అక్కడ చదువుకుంటూనే ఖాళీ సమయంలో ట్యూషన్స్ చెప్పడం ద్వారా సమకూరిన డబ్బును ఇంటికి పంపేవారు. 1917లో పట్టభద్రుడైన తరువాత 1918లో బొంబాయి ప్రావిన్షియల్ సివిల్ సర్వీసెస్ లో చేరి అహ్మదాబాద్ డిప్యూటి కలెక్టర్ గా నియమితులయ్యారు.

స్వాతంత్రోద్యమంలో…

1930 మేలో గోధ్రా డిప్యూటి కలెక్టర్ పదవికి రాజీనామా చేసి మహాత్మా గాంధీ నేతృత్వంలోని స్వాతంత్రోద్యమంలో పాల్గొన్నారు. దాదాపు 10 సంవత్సరాలు బ్రిటిష్ జైళ్లలో గడిపారు. గాంధీ సిద్ధాంతాలతో ప్రభావితుడైన మొరార్జీ భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ కార్యకలాపాల్లో పాల్గొంటూ 1931లో గుజరాత్ ప్రోవిన్షియల్ కాంగ్రెస్ కమిటీ కార్యదర్శిగా ఆ తరువాత అఖిల భారత కాంగ్రెస్ కమిటీకి ఎంపికయ్యారు. 1937లో బొంబాయి శాసన సభకు ఎన్నికయ్యారు.. రెవెన్యూ, వ్యవసాయం, అడవులు, సహకార శాఖా మంత్రిగా బాధ్యతలు చేపట్టి 1939లో “శాసనోల్లంఘన” ఉద్యమంలో చేరేందుకు పదవిని అంతటితో త్యజించారు. 

1942 క్విట్ ఇండియా ఉద్యమంలో పాల్గొన్నందుకు దాదాపు మూడేళ్ళు జైలు శిక్ష అనుభవించి, 1946 నుంచి 1956 వరకు బొంబాయి శాసనసభ సభ్యునిగానే కాక 1946 నుంచి 1952 వరకు హోం, రెవెన్యూ మంత్రిగా, 1952 నుండి 1956 వరకు బొంబాయి ముఖ్యమంత్రిగా కొనసాగారు. అట్టి కాలంలో ఆయన పరిపాలనా నైపుణ్యంతో పాటు కఠినమైన నిర్ణయాలు తీసుకునే వ్యక్తిగా పేరు పొందారు. పేద‌లు, అణ‌గారినవ‌ర్గాల ప్రజ‌ల జీవ‌న ప్రమాణాలు మెరుగుప‌డ‌నంతవ‌ర‌కు సామ్యవాదానికి త‌గిన అర్థం ఉండ‌ద‌ని భావించే ఆయన రైతులు, కౌలుదారుల క‌ష్టాలు తొల‌గించే అనేక అభ్యుద‌య‌ చ‌ట్టాల‌ను రూపొందించి ఈ విష‌యంలో యావత్ దేశానికి ఆద‌ర్శంగా నిలిచారు. దేశంలోని అనేక కులాలు, తెగలను పుట్టుకతోనే నేరస్థులుగా పరిగణించి, వారి రోజువారీ కదలికలపై ఆంక్షలు విధించే “క్రిమినల్ ట్రైబ్స్” చట్టాన్ని రద్దు చేయడంలోనూ కీలక పాత్ర పోషించారు.

అత్యధికసార్లు బడ్జెట్ ప్రవేశపెట్టారు…

భారతదేశ చరిత్రలో 1959 నుంచి 1970 వరకు అత్యధికంగా పది (ఎనిమిది పూర్తి, రెండు మధ్యంతర) కేంద్ర బడ్జెట్‌లను సమర్పించి రికార్డు సృష్టించారు. ఆయన వరుసగా ఆరు బడ్జెట్‌లను (ఐదు పూర్తి, ఒక మధ్యంతర) సమర్పించిన తొలి ఆర్థికమంత్రి కాగా 2024 ఫిబ్రవరి 1న కేంద్ర మధ్యంతర బడ్జెట్ ను ప్రవేశపెట్టి ఆ ఘనత సాధించిన రెండవ ఆర్ధిక మంత్రిగా నిర్మలా సీతారామన్ నిలిచారు. ఆయన ఆర్థిక క్రమశిక్షణ, వాణిజ్య విధానాల సరళీకరణ, స్వావలంబనను ప్రోత్సహించే అంశాలపై దృష్టి సారించేవారీగా గుర్తింపు పొందారు. రాష్ట్రాల పున‌ర్వ్యవ‌స్థీక‌ర‌ణ త‌రువాత 1956 న‌వంబ‌ర్ 14న ఆయన కేంద్ర మంత్రివ‌ర్గంలో వాణిజ్య, ప‌రిశ్రమ‌ల శాఖ‌ను, 1958 మార్చి 22న ఆర్థిక మంత్రిత్వ శాఖలను చేప‌ట్టారు.

ర‌క్షణ‌, అభివృద్ధి అవ‌స‌రాల‌కు ప్రాధాన్యతనిస్తూ భారీ ఆదాయాన్ని స‌మ‌కూర్చడంతో పాటు వృధా వ్యయాన్ని త‌గ్గించి, పాల‌న‌లో పొదుపును ప్రోత్సహించారు. ద్రవ్య లోటును కనిష్ట స్థాయిలో ఉంచేందుకు కృషి చేయడంతో పాటు సంప‌న్నవ‌ర్గాల విలాసాల‌పై ఆంక్షలు విధించారు. నిష్పక్ష, స్వతంత్ర సివిల్ సర్వీసెస్ వ్యవస్థ దేశాభివృద్ధిలో కీలక పాత్ర పోషిస్తుందని విశ్వసించిన ఆయన అడ్మినిస్ట్రేటివ్ రిఫార్మ్స్ కమీషన్ ఛైర్మన్‌గా, పరిపాలనా వ్యవస్థ పునర్నిర్మాణానికి విలువైన సూచనలు, సంస్కరణలను రూపొందించారు. 1967లో ఆయన ఇందిరాగాంధీ మంత్రివ‌ర్గంలో ఉప ప్రధాని పదవితో పాటు ఆర్థిక మంత్రిత్వ శాఖ‌ను చేపట్టినప్పటికీ, 1969 జులైలో ఆయన్ను ఆర్థిక శాఖ‌ నుంచి తప్పించారు. శాఖ‌ల‌ను మార్చే విచ‌క్షణాధికారం ప్రధాన‌మంత్రికి ఉన్నప్పటికీ, త‌నను సంప్రదించాల‌న్న క‌నీస మ‌ర్యాద‌ను పాటించ‌కుండా తన ఆత్మ గౌర‌వానికి భంగం క‌లిగించార‌న్న అభిప్రాయంతో ఉప ప్రధాని ప‌ద‌వికి రాజీనామా చేశారు. 

1975 జూన్ 12న అలహాబాద్ హైకోర్టు ప్రధానమంత్రి ఇందిరాగాంధీ లోక్ సభ ఎన్నిక చెల్లదంటూ తీర్పు ఇవ్వడంతో ఇందిరా 1975 జూన్ 25న దేశంలో ఎమర్జెన్సీని విధించి మరుసటి రోజు ఇతర నాయకులతో పాటు మొరార్జీని ఏకాంతవాసంలో నిర్బంధించి, 1977 జనవరి 18న లోక్ సభ కు ఎన్నికలు ప్రకటించే కొన్నిరోజుల ముందు విడుదల చేశారు.

ప్రధానమంత్రిగా…

1977 జనవరిలో ఇందిరాగాంధీ లోక్ సభ రద్దు చేసి ఎన్నికలు ప్రకటించి, నిర్బంధంలో ఉన్న నాయకులందరినీ విడుదల చేయడంతో, లోక్ నాయక్ జయప్రకాశ్ నారాయణ్ నేతృత్వంలో భారతీయ జనసంఘ్, భారతీయ లోక్ దళ్, కాంగ్రెస్ (ఆర్గనైజేషన్) సభ్యులతో కలిసి జనతా పార్టీ ఏర్పాటయ్యింది. ఇందిరాగాంధీ నియంతృత్వ పోకడలు, ఎమర్జెన్సీ కాలంలో అనుభవించిన ఇబ్బందులతో విసిగి వేసారిన ప్రజలు జనతా పార్టీకి దేశవ్యాప్తంగా బ్రహ్మరథం పట్టి, ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు మార్గం సుగమం చేశారు. 1977 మార్చిలో 6వ లోక్ సభకు జరిగిన ఎన్నికల్లో జనతా పార్టీకి అద్భుతమైన విజయం సాధించిపెట్టడంలో కీలక పాత్ర పోషించిన మొరార్జీ గుజరాత్ లోని సూరత్ లోక్ సభ నియోజకవర్గం నుంచి పోటీ చేసి, విజయం సాధించి జనతా పార్టీ లెజిస్లేచర్ పార్టీ అధ్యక్షుడిగా ఏకగ్రీవంగా ఎన్నికయ్యారు.

1977 మార్చి 24న భారత నాల్గవ, తొలి కాంగ్రెసేతర ప్రధానమంత్రిగా ఆయన బాధ్యతలు స్వీకరించారు. ఆయన పదవీకాలంలోనే చౌదరి చరణ్ సింగ్, బాబూ జగ్జీవన్ రాం ఇద్దరు ఉప ప్రధానులుగా ఉన్నారు. నెహ్రూ మరణానంతరం ప్రధానమంత్రిగా బాధ్యతలు చేపట్టిన లాల్ బహదూర్ శాస్త్రి 18 నెలల పాటు పదవిలో కొనసాగి 1966లో ఊహించని విధంగా తాష్కెంట్ లో మరణించిన తరువాత మొరార్జీ దేశాయ్ అగ్రస్థానంలో ఉన్న నాయకునిగా ప్రధాని రేసులో ఉన్నప్పటికీ నెహ్రూ కుమార్తె ఇందిరాగాంధీ ఆ పీఠం దక్కించుకున్నారు.

జనతా పార్టీలో చీలిక…

మొరార్జీ దేశాయి నేతృత్వంలోని ప్రభుత్వం అంతకు ముందు ప్రభుత్వాలు చేపట్టిన ఎన్నో రాజ్యాంగ సవరణలను రద్దు చేయడమే కాక మున్ముందు వచ్చే ప్రభుత్వాలు ఎమర్జెన్సీ విధించడానికి అవకాశాలు తక్కువగా ఉండేలా సవరణలు చేపట్టారు. ఇదిలా ఉంటే, జనతా పార్టీ కూటమి సభ్యుల మధ్య ఏర్పడిన వ్యక్తిగత పట్టింపులు, భేషజాల కారణంగా ఆశించిన స్థాయిలో సుస్థిరపాలన అందించలేకపోయింది. జనతా పార్టీపై కూటమి లోని ఏ ఒక్క నాయకునికి పూర్తి పట్టు లేకుండా పోవడంతో ఆయన్ను పదవీచ్యుతుడిని చేయడానికి లోపాయకారీగా ప్రయత్నాలు మొదలయ్యాయి.

దీనికి తోడు ఎమర్జెన్సీ కాలంలో ఇందిరాగాంధీ, ఇతర ముఖ్య నాయకులు తీసుకున్న నిర్ణయాలపై చేపట్టిన విచారణ విషయమై కూడా కూటమి సభ్యుల మధ్య విభేదాలు నెలకొన్నాయి. ఈ నేపథ్యంలో 1979లో రాజ్ నారాయణ్, చౌదరి చరణ్ సింగ్ జనతా పార్టీకి తమ మద్దతును ఉపసంహరించడంతో మొరార్జీ దేశాయ్ తన పదవికి రాజీనామా చేశారు. 1980లో సాధారణ ఎన్నికల సందర్భంగా ఆయన ప్రచారం చేసినప్పటికీ ఎన్నికల్లో పోటీ చేయలేదు. రాజకీయాల నుంచి పూర్తిగా వైదొలిగిన తరువాత బొంబాయిలో స్థిరపడిన ఆయన 1995 ఏప్రిల్ 10న తన 99వ యేట మరణించారు.

దౌత్య సంబంధాలు..

1962 యుద్ధం తరువాత మొదటిసారిగా మొరార్జీ దేశాయి చైనాతో సాధారణ సహృద్భావ సంబంధాలకు తెరలేపారు. అంతేకాకుండా ఆయన నాటి పాకిస్తాన్ మిలటరీ అధ్యక్షుడు జనరల్ జియా ఉల్ హఖ్ తో కూడా స్నేహపూర్వక సంబంధాలను కొనసాగించారు. సాధారణంగా శాంతికాముక వైఖరి పట్ల మొగ్గు చూపే ఆయన అమెరికా ప్రతిపాదించిన అణుపరీక్షలు చేపట్టబోమనే ఒప్పందంపై సంతకం చేయడానికి నిరాకరించారు. ఈ విషయంలో భారత్ తన సమ్మతి తెలియచేయకపోతే దేశంలోని విద్యుత్ కేంద్రాలకు యురేనియం సరఫరాను నిలిపేస్తామని అమెరికా బెదిరించినప్పటికీ ఆయన ఏమాత్రం వెనుకడుగు వేయలేదు. భారతదేశ గూఢచార సంస్థ అయిన “రీసెర్చ్ అండ్ అనాలసిస్ వింగ్” ఇందిరాగాంధీకి వ్యక్తిగత భద్రతా సిబ్బందిగా వ్యవహరిస్తుందన్న అభిప్రాయంతో తాను అధికారంలోకి వచ్చిన తరువాత ఆ సంస్థకు నిధులు ఇవ్వకుండా, కార్యకలాపాలను కట్టడి చేసి దాని ఉనికిని విచ్ఛిన్నం చేశారన్న అపవాదు ఆయనపై ఉంది.

గుర్తింపు..

భారత్, పాకిస్తాన్ ల నుంచి అత్యున్నత పౌర పురస్కారాలను అందుకున్న ఏకైక భారతీయుడు మొరార్జీ దేశాయ్. ఆయన 1990లో పాకిస్తాన్ అత్యున్నత పౌర పురస్కారం “నిషాన్-ఎ-పాకిస్తాన్” ను అందుకున్నారు. 

*1991లో భారతదేశ అత్యన్నత పౌర పురస్కారమైన “భారతరత్న”ను అందుకున్నారు. అనేక ప్రముఖ విశ్వవిద్యాలయాలు, సంస్థలు ఆయనకు గౌరవ డిగ్రీలను ప్రదానం చేశాయి. సుదీర్ఘకాలంపాటు ఆయన గుజరాత్ విద్యాపీఠం కులపతి ఛాన్సలర్‌గానే కాక అనేక ఇతర సామాజిక, సాంస్కృతిక, విద్యాసంస్థల అధ్యక్షుడిగా కూడా సేవలందించారు.